699) سوره عصر (103) آیه3 إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الص
بسم الله الرحمن الرحیم
إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ
ترجمه
مگر کسانی که ایمان آوردند و شایستهها انجام دادند و همدیگر را به حق توصیه، و یکدیگر را به صبر سفارش کردند.
اختلاف قرائت[1]
«بِالصَّبْر» (و نیز «وَ الْعَصْر») را عموما به همین صورت قرائت کردهاند، اما در قرائت کمتر مشهوری (سلام، و نیز قرائت ابوعمرو در وقف) به صورت «بِالصَّبِر» (و نیز «وَ الْعَصِر») نیز قرائت شده است (البحر المحیط، ج10، ص539). [2]
حدیث
1) از امام صادق ع در توضیح این آیات «مگر کسانی که ایمان آوردند و شایستهها انجام دادند و همدیگر را به حق توصیه، و یکدیگر را به صبر سفارش کردند.» روایت شده است:
برگزیدگان از مخلوقانش را استثنا کرد هنگامی که فرمود «همانا انسان واقعاً در زیان است؛ مگر کسانی که ایمان آوردند» به ولایت حضرت علی، امیرالمومنین ع [«و کارهای شایسته انجام دادند» یعنی واجبات را ادا کردند] «و توصیه کردند به حق» یعنی دودمانشان و کسانی که باقی گذاشتند را به ولایت؛ و بدان توصیه کردند و بر آن صبر نمودند.
تفسیر القمی، ج2، ص441؛ تفسیر فرات الکوفی، ص607[3]
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ: حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ: إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ فَقَالَ: اسْتَثْنَى أَهْلَ صَفْوَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ حَیْثُ قَالَ: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع [وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَدَّوُا الْفَرَائِضَ] وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ مَنْ خَلَّفُوا بِالْوَلَایَةِ وَ تَوَاصَوْا بِهَا وَ صَبَرُوا عَلَیْهَا.
2) روایاتی درباره مصداق اعلای این آیه:
الف. زید بن ارقم جزء کسانی است که خطبه پیامبر ص در روز غدیر را روایت کرده است. وی در فرازی از روایت خود میآورد که رسول الله ص فرمود: به خدا سوگند که سوره والعصر در مورد علی ع نازل شد: به نام خداوند رحمتگستر همواره مهربان؛ سوگند به عصر؛ همانا انسان واقعاً در زیان است؛ مگر علی ع که ایمان آورد و به حق و به صبر رضایت داد.
التحصین لأسرار ما زاد من کتاب الیقین(ابن طاوس)، ص578 و 585؛ العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة (علامه حلی)، ص176
من کتاب نور الهدى و المنجی من الردى .. فَقَالَ مَا هَذَا لَفْظُهُ:
أَبُو الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِیُّ وَ هَارُونُ بْنُ عِیسَى بْنِ السِّکِّینِ الْبَلَدِیُّ قَالا حَدَّثَنَا حُمَیْدُ بْنُ الرَّبِیعِ الْخَزَّازُ قَالَ حَدَّثَنَا یَزِیدُ بْنُ هَارُونَ قَالَ حَدَّثَنَا نُوحُ بْنُ مُبَشِّرٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْوَلِیدُ بْنُ صَالِحٍ عَنِ ابْنِ امْرَأَةٍ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ وَ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَ: لَمَّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ جَاءَ حَتَّى نَزَلَ بِغَدِیرِ خُمٍّ بِالْجُحْفَة ..
فِی عَلِیٍّ وَ اللَّهِ نَزَلَ سُورَةُ وَ الْعَصْرِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا عَلِیٌّ الَّذِی آمَنَ وَ رَضِیَ بِالْحَقِّ وَ الصَّبْر
ب. در برخی کتب اهل سنت از رسول الله ص در توضیح مصادیق اصلی این سوره روایت شده است:
«سوگند به عصر؛ همانا انسان واقعاً در زیان است»؛ این ابوجهل است؛ «مگر کسانی که ایمان آوردند و شایستهها انجام دادند و همدیگر را به حق توصیه، و یکدیگر را به صبر سفارش کردند» اینها حضرت علی ع و شیعیان اویند.
شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج2، ص482
أَخْبَرَنَا أَبُو عَمْرٍو الْبَسْطَامِیُّ بِقِرَاءَتِی عَلَیْهِ مِنْ أَصْلِهِ، أَخْبَرَنَا أَبُو أَحْمَدَ بْنُ عَدِیٍّ الْجُرْجَانِیُّ حَدَّثَنَا عِصْمَةُ بْنُ إِسْرَافِیلَ بْنِ بجماک قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ الْبَصْرِیُّ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رَبِیعَةَ الْقُرَشِیُّ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعْدٍ الزُّهْرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شِهَابٍ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:
وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ [هُوَ] أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ [قَالَ: هُمْ] عَلِیٌّ وَ شِیعَتُهُ.
3) از امام باقر ع روایت شده است که هنگامی که وفات پدرم امام سجاد ع نزدیک شده بود مرا در آغوش فشرد و فرمود:
فرزندم! تو را به چیزی وصیت میکنم که پدرم هنگامی که در شرف وفات بود سفارش کرد و آن چیزی است که پدرش به او سفارش کرده بود؛ پسرم! بر حق صبر و شکیبایی داشته باش هرچند که تلخ باشد.
الکافی، ج2، ص91
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ عِیسَى بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع:
لَمَّا حَضَرَتْ أَبِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ع الْوَفَاةُ ضَمَّنِی إِلَى صَدْرِهِ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ أُوصِیکَ بِمَا أَوْصَانِی بِهِ أَبِی حِینَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ وَ بِمَا ذَکَرَ أَنَّ أَبَاهُ أَوْصَاهُ بِهِ یَا بُنَیَّ اصْبِرْ عَلَى الْحَقِّ وَ إِنْ کَانَ مُرّاً.
4) از امام باقر ع روایت شده است:
بهشت پیچیده در سختیها و [نیازمند] صبر است؛ پس هرکه بر سختیهای در دنیا صبر کرد، وارد بهشت شود؛ و جهنم پیچیده در لذات و شهوات است، پس هرکس به نفس خویش لذات و شهواتش را داد، وارد آتش شده است.
الکافی، ج2، ص89
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُکَیْرٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ:
الْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَکَارِهِ وَ الصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَکَارِهِ فِی الدُّنْیَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ فَمَنْ أَعْطَى نَفْسَهُ لَذَّتَهَا وَ شَهْوَتَهَا دَخَلَ النَّارَ.[4]
تدبر
1) «إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»
چرا برای زیانکار نشدن، بعد از ایمان و عمل صالح، دو شرط دیگر (توصیه همدیگر به حق؛ و توصیه همدیگر به صبر) را اضافه کرد؟
الف. اینها از باب ذکر خاص بعد از عام است (توصیه به حق، یکی از مصادیق عمل صالح است؛ و توصیه به صبر، یکی از مصادیق توصیه به حق است)؛ و این برای نشان دادنِ:
الف.1. تاکید و اهتمام ویژه به این دو است؛ (المیزان، ج20، ص357)
الف.2 آن است که کسی که اهل ایمان و عمل صالح است چنان شرح صدری نسبت به اسلام پیدا میکند که اهتمامی ویژه به گسترش حق و حقیقت و استقامت در این مسیر پیدا می کند (المیزان، ج20، ص357)
ب. میخواسته تذکر دهد که انسان را نباید صرفا در افق خودض (ایمان و عمل صالح او) تحلیل کرد؛ بلکه او موجودی اجتماعی است، و بشدت در تاثیر و تاثر با دیگران بسر میبرد:
اگر کسی،
اولا مدار این تاثیر و تاثر را بر مدار حق قرار ندهد،
و ثانیا در برابر مشکلات فراوانی که این زندگی اجتماعی بر او تحمیل میکند شکیبایی پیشه نکند،
حتما ایمان و عمل صالح وی ناکام خواهند ماند.
ج. ایمان، باوری درونی است و ناظر به حوزه شناخت و اعتقاد است؛ و عمل صالح، ناظر به حوزه رفتار است؛ اما علاوه بر این دو ساحت، در آدمی ساحت گرایشات نیزوجود دارد؛ و این ساحت را باید با تاکید متقابل بر حقگرایی و شکیباییورزی تقویت کرد.
د. ...
2) «إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا ...»
در این آیه، اولین ویژگی که برای اینکه انسان دچار خسران نشود، برشمرد، «ایمان» بود.
ایمان چه نقشی در این زمینه دارد؟
الف. زندگی بر اساس «ایمان»، یعنی زندگیای که یک دسته از باورها را مبنای زندگی قرار میدهد.
نکته تخصصی انسانشناسی
از مهمترین تفاوتهای انسان با سایر حیوانات، این است که ذهن و عقل دارد و عمده زندگیاش را با تکیه بر آن و به صورت خودآگاه، و نه با تکیه بر غریزه پیش میبرد.
ایمان، یعنی انسان ساحت باورهایی که در ذهنش هست را جدی بگیرد. بسیاری از انسانها مدار زندگیشان، بر اساس «لذتجویی» و «هر چه پیش آید، خوش آید» است. چنین انسانی حقیقت خود را در افق حیوانیت خویش تعریف کرده، و طبیعی است که از مقصد حقیقیای که در پیش روی او قرار دارد، باز میماند. در مقابل، «مومن» کسی است که مبنای زندگی خود را بر اساس یک سلسله باورهای عمیق رقم میزند. توجه شود که در اینجا نه تعبیر «مسلمان» را به کار برد و نه متعلَّق «ایمان» را تصریح کرد. شاید بدین جهت که نشان دهد که چنین نیست که صرف انتساب شناسنامهای و ادعایی به اسلام، انسان را از خسران درآورد، بلکه
از طرفی شخص باید از افق مسلمانی فراتر رفته و در افق ایمانی قرار گرفته باشد (توضیح برتری اسلام بر ایمان در حجرات/14)
و از طرف دیگر، اگر شخص «باورهای» خویش در زندگی را جدی بگیرد و برای آنها سرمایهگذاری کند، حتما به ایمان صحیح ره میبرد؛ و شاید با تعبیر «تواصوا بالحق»میخواهد نشان دهد که ایمانی واقعا ایمان است، که جهتگیریاش حق و حقیقت باشد؛ و خدا هم چون حق و حقیقت است، متعلق ایمان قرار میگیرد.
ب. ...
3) «إِلاَّ الَّذینَ ... عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ...»
در این آیه، دومین ویژگی که برای اینکه انسان دچار خسران نشود، برشمرد، «انجام دادن شایستهها» بود.
چون «الصَّالِحاتِ» صیغه جمع است که بر سر آن «الـ» آمده، دلالت بر «شمول» می کند، یعنی «تمام کارهای شایسته».
با این تعبیر میخواهد نشان دهد که مومنی هم که گاه گناه میکند، (و چه بسا به خاطر گناهانش در برزخ یا در مواقف قیامت تا حدودی عذاب شود) نیز ضرر کرده است؛ تنها کسی ضرر نکرده که همه کارهای خوب را انجام دهد.
اما مقصود از انجام همه کارهای خوب چیست؟ مگر یک انسان چقدر عمر و امکانات دارد که بتواند همه کارهای خوب را انجام دهد؟
الف. مقصود این است که در هر کار حلال و حرامی که در برابرش پیش آید خدا را در نظر داشته باشد و بر اساس دستور خدا عمل کند (جلسه 530، حدیث3 http://yekaye.ir/al-ahzab-33-41/)[5] که در این صورت، هر کاری که انجام دهد کار شایسته است.
ب. شاید مقصود این است که به نحوی کار انجام دهد که کارهای دیگران هم به حساب او نوشته شود؛
مثلا از باب اینکه از ته دل از انجام هر کار خوبی خوشحال شود، که در حدیث است که کسی که به کار قومی رضایت داشته باشد از آنان محسوب میشود (الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ کَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُمْ؛ نهجالبلاغه، حکمت154؛ مَنْ رَضِیَ شَیْئاً کَانَ کَمَنْ أَتَاهُ؛ عیون أخبار الرضا ع، ج1، ص273)
یا از باب اینکه اعمال صالحی را در جامعه انجام دهد به نحوی که در دیگران موثر واقع شود و آنان را به انجام کار صالح تشویق نماید، که هر کس سنت نیکویی را در جامعه شایع کند معادل ثواب عمل هرکسی هم که آن را انجام دهد به حساب او نوشته میشود (قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْء. الکافی، ج5، ص9)[6]
ج. ...
4) «إِلاَّ الَّذینَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ»
در این آیه، سومین ویژگی کسانی که دچار خسران نمیشوند، را «توصیه همدیگر به حق» دانست.
درباره اینکه این «حق» چیست، در میان مفسران دیدگاههایی مطرح شده است، مانند قرآن[7]، ایمان به توحید[8]، و ... . اما به نظر میرسد حق با کسانی است که این را شامل هر حق و حقیقتی دانسته و گفتهاند این مفهومی است که حتی از امر به معروف و نهی از منکر هم گستردهتر است، زیرا امر به معروف تنها حوزه عمل را شامل میشود اما این شامل اعتقادات هم میشود.
این ویژگی چه تاثیری در زیانکار نشدن آدمی دارد؟
الف. درک حقیقت و باقی ماندن بر آن در زندگی دنیا با مشکلات متعددی مواجه است، از دشواری در فهم آن، تا تردیدافکنیها و وسوسههای شیاظین جن و انس، و انسانهای مومن باید دائما همدیگر را در این مسیر یاری رسانند تا بتوانند همچنان بر موضع حق باقی بمانند و دچار تردید نشوند.
ب. پایبندی به حق، در مقام عمل با سختیها و تلخیهای فراوان همراه است (حدیث3) و یکی از اموری که هر کار سختی را بر شخص، آسان و قابل تحمل میکند، این است که ببیند دیگرانی هم هستند که آن موضع را دارند. در واقع خداوند از مومنان خواسته در مسیر پیمودن راه خدا دست همدیگر را بگیرند و با تقویت ارتباطات حقمحور بین خویش، برای همدیگر اطمینان قلبی ایجاد کنند.
ج.
5) «إِلاَّ الَّذینَ ... تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»
در این آیه، چهارمین ویژگی کسانی که دچار خسران نمیشوند، را «توصیه همدیگر به صبر و شکیبایی» دانست.
مقصود چیست؟ و این توصیه چه ضرورتی در این راستا دارد؟
الف. مقصود هر سه قسم صبر (صبر بر طاعت، صبر و خودداری از معصیت، و صبر بر مصیبت) است (المیزان، ج2، ص357)
ب. هشدار آن از باب واقعبینی است. در واقع، مسیر الی الله، مسیری است که با دشواریهای فراوان همراه است؛ و خداوند قرار نیست ثمره همه کارهای ما را بلافاصله و حتی در دنیا بدهد؛ از این رو، آن چیزی که پشتوانه ایمان است، این است که انسان اولا صبر داشته و انتظار نداشته باشد که اعمالش زودبازده باشد و ثانیا دائما این فضای صبوری را در میان مومنان بگستراند.
تاملی در جامعه و حکومت دینی
برخی گمان میکنند که چون مشکلات متعددی در کشور ما وجود دارد، پس کسانی که انقلاب کردند واقعا به اهدافشان نرسیدند.
در عین حال که بنای این سخن نه انکار مشکلات و نه توجیه آنهاست، اما باید تذکر دهیم که این گونه تحلیلها ناشی از نشناختن حقیقت پیمودن مسیر خداست. مسیر حق با سختیها و دشواریهای فراوان همراه است؛ و این انتظاری نابخردانه است که گمان کنیم همین که پیمودن مسیر حق را شروع کردیم دیگر همه امور بر وفق مراد خواهد بود. اتفاقا در مسیر حق هرچه جلوتر برویم آزمونها و ابتلائات سنگینتر و دشوارتری مواجه خواهیم شد. اساساً خود پدیده نفاق یک ابتلای خاص جامعه دینی است، و اگرچه باید تمام تلاش خود را انجام دهیم که با بالا بردن توان تجزیه و تحلیل و بصیرت مردم، جلوی نفوذ کلام منافقان را بگیریم، اما اینکه گمان کنیم میشود ارزشهای دینی را در جامعه گستراند، اما منافقی پدید نیاید و کسی از این ارزشها سوءاستفاده نکند، خیالی خام است.
وقتی یکی از مولفههای اصلی مصون ماندن از خسران، توصیه همیشگی به صبر است، یعنی پیمودن این مسیر در دنیا همواره با مشکلات جدی همراه خواهد بود.
ج. ...
6) «إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»
در روایات متعددی در کتب شیعه و نسی، حضرت علی ع مصداق اصلی این سوره معرفی شده و حتی این سوره را در شان ایشان دانستهاند (مثلا حدیث1 و حدیث2)
چرا؟
الف. ابنعباس در این زمینه گفته است: خداوند همه این خصلتها [که در این سوره آمده] را در حضرت علی ع جمع کرد:
إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا: به خدا سوگند که او اولین مومنی بود که ایمان آورد؛
وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ: او اولین کس از اهل زمین است که همراه رسول الله نماز گذارد و خدا را پرستید؛
وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ: یعنی به قرآن، و یاد گرفتن قرآن از رسول خدا ص در حالی که جوانی بیست و هفت ساله بود*
وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ: یعنی اینکه حضرت محمد ص علی ع را به صبر و شکیبایی از ُبرخورداری از] دنیا سفارش کرد و او را به حفاظت از فاطمه س و به جمع کردن قرآن بعد از رحلتش و به ادای دینش و به اینکه او را بعد از مرگش غسل دهد و ... و او را به حفاظت از امام حسن و امام حسین ع سفارش کرد و این است مراد از «همدیگر را به صبر سفارش کردند». (شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج2، ص483)[9]
ب. ...
7) «إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»
خداوند سوگند میخورد که انسان - از آن جهت که انسان است - در زیان است مگر کسانی که:
ایمان بیاورند؛
همه کارهای شایسته را انجام دهند؛
همدیگر را به حق توصیه کنند؛
همدیگر را به صبر و شکیبایی سفارش کنند.
تاملی با خویش
آیا این چهار ویژگی، در ما جمع است؛ یعنی:
آیا باورهایمان را جدی میگیریم و مهمترین هم و غمّمان تصحیح و ارتقای ایمانمان است یا در روزمرگی غوطهور شده و دین صرفا لقلقه زبانمان است و از آن دسته کسانی هستیم که امام حسین ع فرمود: بنده دنیایند و دین لقلقه زبانشان است و تا بلایی در رسد دینداران کم میشوند (تحفالعقول، ص245)[10]
آیا هر کاری که پیش رویمان قرار گیرد، در درجه اول، آن را با منافع دنیویای که در پی دارد (از سود مادی گرفته تا شهرت و اعتبار و ...) ارزیابی میکنیم یا با تعالیم دین؛ و محور فعالیتهایمان، کار دلخواه است یا کار شایسته؟!
آیا خودمان واقعا درصدد یافتن حق و حقیقت هستیم و دیگران را هم به حق دعوت میکنیم یا تنها زمانی حق را قبول داریم که به نفعمان باشد؛ در نقد و چهبسا تخریب شخصیت همه افرادی که کوچکترین خطایی مرتکب میشوند درنگی نمیکنیم و در همان حال، اگر همان خطا از خودمان یا دوستانمان سر زند، انواع توجیهها برایش میآوریم؟!
آیا خودمان اهل صبر هستیم و دیگران را به صبر تشویق میکنیم، یا به غرغر زدن به وضع موجود و کاری نکردن برای حل مشکلات خو گرفتهایم؟!
[1] . در تفسیر القمی، ج2، ص441 آمده است:
قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ وَ أَنَّهُ فِیهِ إِلَى آخِرِ الدَّهْرِ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ائْتَمَرُوا بِالتَّقْوَى وَ ائْتَمَرُوا بِالصَّبْرِ.
[2] . قرأ سلام: و العصر بکسر الصاد، و الصبر بکسر الباء. قال ابن عطیة: و هذا لا یجوز إلا فی الوقف على نقل الحرکة. و روی عن أبی عمرو: بالصبر بکسر الباء إشماما، و هذا أیضا لا یکون إلا فی الوقف، انتهى.
و فی الکامل للهزلی: و العصر، و الصبر، و الفجر، و الوتر، بکسر ما قبل الساکن فی هذه کلها هارون و ابن موسى عن أبی عمرو و الباقون: بالإسکان کالجماعة، انتهى.
و قال ابن خالویه: وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ، بنقل الحرکة عن أبی عمرو.
و قال صاحب اللوامح عیسى: البصرة بالصبر، بنقل حرکة الهاء إلى الیاء لئلا یحتاج أن یأتی ببعض الحرکة فی الوقف، و لا إلى أن یسکن فیجمع بین ساکنین، و ذلک لغة شائعة، و لیست شاذة بل مستفیضة، و ذلک دلالة على الإعراب، و انفصال عن التقاء الساکنین، و مادته حق الموقوف علیه من السکون، انتهى. و قد أنشدنا فی الدلالة على هذا فی شرح التسهیل عدّة أبیات، کقول الراجز: (أنا جریر کنیتی أبو عمر / أضرب بالسیف و سعد فی العصر) یرید: أبو عُمَر. و العُصَر
[3] . در روایت قمی «عبارت عملوا الصالحات» نیامده بود که آن را از فرات آوردیم؛ و در مجموع، متن و سند در روایت فرات اندکی متفاوت است:
قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتٌ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ [الصَّادِقِ] ع فِی قَوْلِهِ [قَوْلِ اللَّهِ] تَعَالَى إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ قَالَ اسْتَثْنَى اللَّهُ تَعَالَى أَهْلَ صَفْوَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ حَیْثُ قَالَ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ. إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَدَّوُا الْفَرَائِضَ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ الْوَلَایَةِ وَ أَوْصَوْا ذَرَارِیَّهُمْ وَ مَنْ خَلَّفُوا بِالْوَلَایَةِ وَ بِالصَّبْرِ عَلَیْهَا.
[4] . این روایات هم درباره صبر قابل توجه است:
أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع ؛ و عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا ذَهَبَ الرَّأْسُ ذَهَبَ الْجَسَدُ کَذَلِکَ إِذَا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الْإِیمَانُ. (الکافی، ج2، ص87-88)
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَدِّهِ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: لَوْ لَا أَنَّ الصَّبْرَ خُلِقَ قَبْلَ الْبَلَاءِ لَتَفَطَّرَ الْمُؤْمِنُ کَمَا تَتَفَطَّرُ الْبَیْضَةُ عَلَى الصَّفَا (الکافی، ج2، ص92)
حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَوْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَنْ لَا یُعِدَّ الصَّبْرَ لِنَوَائِبِ الدَّهْرِ یَعْجِزْ. (الکافی، ج2، ص93)
أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّا صُبُرٌ وَ شِیعَتُنَا أَصْبَرُ مِنَّا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ صَارَ شِیعَتُکُمْ أَصْبَرَ مِنْکُمْ قَالَ لِأَنَّا نَصْبِرُ عَلَى مَا نَعْلَمُ وَ شِیعَتُنَا یَصْبِرُونَ عَلَى مَا لَا یَعْلَمُونَ. (الکافی، ج2، ص93)
[5] . قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: .... و ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ لَکُمْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَکِنْ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ لَهُ وَ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَیْهِ (معانی الاخبار، ص149)
[6] . متن کامل این حدیث قبلا در جلسه 403، حدیث1 گذشت: http://yekaye.ir/al-ankaboot-29-6/
[7] . قتاده و حسن بصری، به نقل مجمع البیان، ج10، ص815
[8] . مقاتل، به نقل مجمع البیان، ج10، ص815
[9] . حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ الْجُمَحِیُّ بِمَکَّةَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ حَدَّثَنَا أَبُو نُعَیْمٍ حَدَّثَنَا سُفْیَانُ عَنِ ابْنِ جُرَیْجٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَمَعَ اللَّهُ هَذِهِ الْخِصَالَ کُلَّهَا فِی عَلِیٍ «إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا» کَانَ وَ اللَّهِ أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً «وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّى وَ عَبَدَ اللَّهَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص «وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ» یَعْنِی بِالْقُرْآنِ، وَ تَعَلُّمِ الْقُرْآنِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ کَانَ مِنْ أَبْنَاءِ سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً «وَ تَواصَوْا بِالصَّبْر»ِ یَعْنِی وَ أَوْصَى مُحَمَّدٌ عَلِیّاً بِالصَّبْرِ عَنِ الدُّنْیَا وَ أَوْصَاهُ بِحِفْظِ فَاطِمَةَ وَ بِجَمْعِ الْقُرْآنِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ بِقَضَاءِ دَیْنِهِ وَ بِغُسْلِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ أَنْ یَبْنِیَ حَوْلَ قَبْرِهِ حَائِطاً لِئَلَّا تُؤْذِیَهُ النِّسَاءُ بِجُلُوسِهِنَّ عَلَى قَبْرِهِ وَ أَوْصَاهُ بِحِفْظِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ .
[10] . ً إِنَّ النَّاسَ عَبِیدُ الدُّنْیَا وَ الدِّینُ لَعْقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ یَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَایِشُهُمْ فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلَاءِ قَلَّ الدَّیَّانُونَ.